Nederlands Hervormde Kerk (Oude Kerk), Benedendorpsweg 134, Oosterbeek

Aangenomen wordt dat de Nederlands Hervormde Kerk, aan de Benedendorpsweg in Oosterbeek, één der oudste kerken is die ons land kent. Het staat vast dat al omstreeks het jaar 900 op deze plaats een zaalkerk stond. Onder de tegenwoordige kerk heeft men na WOII tijdens de restauratie, onder leiding van de architect Glazema, fundamenten aangetroffen die daar op wijzen.
Het is zelfs mogelijk, dat al in de eerste helft van de 9^e eeuw Oosterbeek een kerk bezat, wellicht toen nog een houten zaalkerk.

Ook is nog op een andere manier geprobeerd de ouderdom van de kerk vast te stellen. Daarbij baseert men zich op een document uit het jaar 834, gericht aan de bisschopskerk van Sint Maarten te Utrecht, heeft betrekking op de schenking van goederen die zich in villa “Ostbac” bevinden. Dit document wordt ondertekend door de priester Bernoldus: “Ego, Bernoldus, indignus presbyter, jubente Frederico episcopo scripsi et sub­scripsi.” (“Ik, Bernoldus, onwaardige priester, heb dit op bevel van bisschop Frederik (van Utrecht) geschreven en ondertekend.” In deze aanname gaat men ervan uit dat dus in Oosterbeek een priester verbonden was aan een kerk. Voor de hand lijkt te liggen dat een aanzienlijk adelijk geslacht, de Hamaland`s, de kerk als familiebezit had.

De oorspronkelijke stenen zaalkerk had geen toren. De lengtemuren van het schip bedroegen ruim 18 meter en kopse­ muren 8 meter, binnenwerks respectievelijk 17 en 7 meter, op een fundering van kiezel en met  muren van blokken vulkanische tufsteen. In de dertiende eeuw werd de middelste absis gesloopt en de kerk vanaf die plaats uitgebreid met een Romaans koor dat bijna 9 meter diep en ruim 6 meter breed was en een nieuwe halfronde absis kreeg. Ook in die tijd werd in de noordmuur van de kerk de grote deurpartij aangebracht, opgetrokken uit tufsteen. Bij de restauratie van 1946-1949 heeft men in de muur aan­wijzingen voor het bestaan van een vroegere, kleinere deur aan­getroffen.

Er werden in die tijd ook zaalkerken aangetroffen aan de Maas in Nederlands en Belgisch Limburg. Voor Nederland uniek is dat in de Oosterbeekse zaalkerk drie naast elkaar gelegen absiden werd aangetroffen, gelijk aan die van de eerste abdijkerk van Werden, gebouwd tussen 930 en 940, en afgebroken in 1817.  In de vloer van de kerk werden bij de restauratie, de halfcirkelvormige contouren van de absiden in de vloer aangegeven.

In de 14^e eeuw werd de huidige toren gebouwd. In verband hiermee zou de westmuur van de kerk afgebroken zijn. De ingang onder de toren is van een latere datum.

In de 15^e eeuw werd het 12^e eeuwse  Romaanse, uit tufsteen opgetrokken, koor afgebroken en vervangen door een ruimer Gotisch koor, opgetrokken uit baksteen. Het grondpatroon van dit koor is bij de restauratie in 1946-1949 oostelijk van de kerk, in het veld aangegeven. Vier van de oorspronkelijke steunberen vinden we daar in het grond­profiel terug. In 1856 werd de kerk, onder de bezielende (financiële) leiding van de kerkvoogd Jan Kneppelhout uitgebreid. Ter hoogte van het koor, oostelijk van de oorspronkelijke zaalkerk, werd, aan de noord- en zuidzijde van de kerk een transept gebouwd, waardoor een kruiskerk ontstond. Daarbij ging ook de aan de noordzijde tegen de kerk aangebouwde consistoriekamer verloren en werd het resterende deel van het kerkhof rond de kerk  grotendeels geruimd.

Na WOII besloot men de sterk beschadigde kerk te restaureren echter zonder het Gotische noord- en zuid transept. Ook besloot men het 15^e eeuwse koor af te breken en op de fundering van het uit de 12^e eeuw daterende Romaanse koor een nieuw koor te bouwen.
Bij deze restauratie werd in het midden van de zaalkerk een vierkant gevormde, doorboorde steen van trachiet gevonden, die een putje met tufstenen ring afdekte., waaronder een kogelvormige pot werd aangetroffen. Onder de pot werd weer een veldput opgetrokken uit veldsteen aangetroffen. Naar men aanneemt stamt een en ander uit de voor- christelijke (heidense) tijd. De pot is in de ruimte onder de toren geplaatst en daar te bezichtigen.