Bij graafwerkzaamheden in de Jufferswaard zijn in de afgelopen week door de aannemer delen van (waarschijnlijk) de voormalige steenfabriek opgegraven. Diverse organisaties, waaronder Heemkunde, hebben er in een brief bij de gemeente op aangedrongen om onderzoek te laten uitvoeren door de regio-archeoloog. Helaas was er vanuit de ambtelijke organisatie geen interesse in nader onderzoek.
De baksteenindustrie is in onze contreien wat laat op gang gekomen. De eerste steenfabriek lag in de Rosandepolder en is uit 1861 (Jan Verwaaijen). Resten zijn bij de camping nog zichtbaar!
In het dorp Renkum is er in 1874 een eerste vermelding van een steenfabriek van Richard van Wijck. Deze oudste fabriek aan de Veerweg is in 1911 afgebroken en op de locatie is de tweede papierfabriek van Van Gelder gebouwd. De tweede fabriek droeg de naam Kleikamp en is tot het einde van de 50er jaren actief geweest. In de Jufferswaard werd rond 1875 door de bankier Heijman Wolff uit Amsterdam een fabriek opgericht. Hij werkte samen met Jan van de Pol (Wolff & Co). Er stonden een vijftal veldovens en zo’n tien droogloodsen. Tijdens de Slag om Arnhem in 1944 is deze geheel verwoest. Na de oorlog werd wel de schoorsteen opnieuw opgebouwd.
Nederland
In Nederland zijn de baksteenfabrieken van oorsprong met name in Zuid-Holland, Utrecht en Friesland begonnen, maar vanaf het midden van de 19e eeuw is men langs de grote rivieren gaan “bakken”.
In 1850 produceerden zo’n 9000 arbeiders een kleine 270 miljoen stenen. Dat groeide in 1913 naar 1,7 miljard stenen die door 20.000 medewerkers werden gemaakt in ruim 500 fabrieken.
Momenteel maken we eenzelfde hoeveelheid met minder dan 10% van dat personeel in 50 fabrieken.
Werkomstandigheden
Werkgelegenheid in de steenindustrie in de 19e eeuw groeide, maar de leef- en arbeidsomstandigheden waren niet optimaal:
“De arbeiderswoningen in Oosterbeek zijn niet volmaakt, al valt verbetering waar te nemen. Sedert het bestaan der bouwverordening, waaraan volgens den burgemeester streng de hand wordt gehouden, wordt veel meer op licht en lucht gelet. Eene goede woning zonder land doet 1 á 1,50 gulden huur per week… Er zijn nog vele slechte woningen, o.a. die welke onder de naam “Weltevreden” door de gemeente verhuurd worden en waar men van binnen de gaten boven in het dak kan zien…”
In Renkum waren de woningen beter en goedkoper. Gelukkig ging het later beter… ook met de zedelijke toestand.
Crisis
De steen fabriek in de Jufferswaard werd op 21 juli 1887 gesloten (de rechtbank was daarbij betrokken). Het was een tijd van economische crisis en overproductie. Toch lukte het Wolff & Co om in 1891 weer te starten. In april werd weer begonnen met het vormen van stenen met de hand. De stoomlocomobiel werd pas in februari 1892 goedgekeurd.
In 1899 werden diverse steenfabrieken zakelijk samengevoegd onder de naam N.V. Steenfabrieken v/h H. Wolff & Co, met nog steeds als directeur de bankier Heijman Wolff.
De fabriek van Wolff stond tegenover de (tramwissel) tussen de Noordberg en het veerpontje naar Randwijk. Ze werd in de volksmond de oven van Ariëns genoemd naar de ovenbaas Ariëns.
meer foto’s en tekst volgen binnenkort.
(informatie samengevat uit Baksteenfabricage in de gemeente Renkum door dr. G.B. Janssen (2000),m uitgekomen in de Historische Reeks van Heemkunde Renkum).
erg interessant.